شب قَدر یا لَیلَةُ القَدر شب نزول قرآن و مقدّر شدن امور یک‌ساله انسان‌هاست. قرآن در سوره‌های قدر و دخان از این شب سخن می‌گوید. براساس آیات قرآن و روایات، ارزش شب قدر بیش از هزار ماه است. این شب بافضیلت‌ترین شبِ سال و شب رحمت الهی و آمرزش گناهان است و در آن، فرشتگان به زمین می‌آیند و بنابر برخی از احادیث شیعه، مقدرات سال آینده بندگان را بر امام عرضه می‌کنند.
زمان دقیق شب قدر، روشن نیست؛ ولی بر اساس بسیاری از روایات، در ماه رمضان واقع شده و یکی از شب‌های ۱۹، ۲۱ یا ۲۳ این ماه دانسته شده است. شیعیان بر شب ۲۳ رمضان و اهل سنت بر شب ۲۷ رمضان تأکید بیشتری دارند.
شیعیان در این شبها با الگوگیری از معصومین(ع)، به شب‌زنده‌داری، تلاوت قرآن، دعا و عبادت در این شب می‌پردازند. ضربت خوردن و شهادت امام علی(ع) در این شبها نیز به اهمیت آن نزد شیعیان افزوده و سوگواری برای آن امام با آیین‌های شب قدر همراه شده است.
نامگذاری
«قَدْر» کلمه‌ای عربی به معنای اندازه، تقدیر و سرنوشت است.[۱] دربارهٔ اینکه چرا این شب را «شب قدر» نامیده‌اند، دلایلی ذکر شده است که برخی از آنها عبارتند از:
- از نظر عده‌ای همچون علامه طباطبایی، چون مقدرات انسان‌ها و اندازه و تقدیر رویدادهای یک سال، در این شب تعیین می‌شود، آن را شب قدر می‌نامند.[۲] آیت الله مکارم شیرازی این نظر را هماهنگ با روایات و معروف‌تر و بهتر دانسته است.[۳]
- اگر کسی این شب را احیا بدارد، صاحب قدر و منزلت می‌شود.[۴]
- علت نامگذاری، قدر و شرافت والای این شب است.[۵]
- چون شبی است که مقدر شده قرآن در آن نازل شود.[۶]
از شب قدر به نام‌های «لیلةالعظمه» و «لیلةالشرف» نیز یاد شده است.[۷]
جایگاه و اهمیت
شب قدر برترین و مهم‌ترین شب سال در فرهنگ اسلامی به شمار می‌رود.[۸] بنابر روایتی از پیامبر(ص)، شب قدر از موهبت‌های خدا بر مسلمانان است و هیچ‌یک از امت‌های پیشین از این موهبت برخوردار نبوده‌اند.[۹] در قرآن کریم، سوره‌ای کامل به توصیف و ستایش شب قدر اختصاص یافته و بدین نام (سوره قدر) خوانده شده است.[۱۰] در این سوره، ارزش شب قدر بیشتر از هزار ماه دانسته شده است.[۱۱] آیات یکم تا ششم سوره دخان نیز به اهمیت و رخدادهای شب قدر می‌پردازد.[۱۲]
در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که بهترین ماه، رمضان است و قلب ماه رمضان، شب قدر است.[۱۳][یادداشت ۱] همچنین از پیامبر(ص) نقل کرده‌اند که شب قدر، سَروَر شب‌هاست.[۱۴] در حدیثی از امام صادق(ع)، شب قدر آغاز سال (رأس السنة) معرفی شده است[۱۵] که شاید منظور آغاز سال معنوی و عبادی باشد و شاید منظور مشخص شدن مقدرات یک ساله انسان باشد. بنابر منابع روایی و فقهی، روز قدر نیز همانند شب قدر، گرانقدر و با فضیلت است.[۱۶] وقوع برخی حوادث همانند ضربت خوردن امام علی(ع) در شب نوزدهم و شهادت او در شب ۲۱ رمضان، بر اهمیت این شبها، نزد شیعیان افزوده است و آنان در این شبها در کنار اهتمام به اعمال مستحب مخصوص این شبها، برای آن امام نیز سوگواری می‌کنند.[۱۷]
در برخی از روایات آمده است که فاطمه(س) سِرّ شب قدر است[۱۸] و هر کس فاطمه(س) را به صورت کامل بشناسد، شب قدر را درک کرده است.[۱۹]
نزول قرآن
آیه اول سوره قدر و آیه سوم سوره دخان، بیانگر نزول قرآن در شب قدر است.[۲۰] بیشتر مفسران معتقدند در این شب، قرآن به صورت یکباره از لوح محفوظ به بیت المعمور یا قلب پیامبر(ص) نازل شده که به آن، نزول دفعی یا نزول اجمالی قرآن می‌گویند.[۲۱] محمد عبده معتقد است آغاز نزول تدریجی قرآن در ماه رمضان بوده است.[۲۲]
تقدیر امور
از امام باقر(ع) در توضیح آیه چهارم سوره دخان[یادداشت ۲] نقل شده هر ساله در این شب، تقدیر سال آینده هر انسانی نوشته می‌شود.[۲۳] بر همین اساس در برخی از روایات، شب قدر به عنوان ابتدای سال دانسته شده است.[۲۴] علامه طباطبایی می‌گوید: «مراد از قدر، تقدیر و اندازه‌گیری است و خداوند در این شب، اموری از قبیل زندگی، مرگ، روزی، سعادت و شقاوت انسان‌ها را مشخص می‌سازد».[۲۵] بر پایه برخی از روایات، ولایت امام علی(ع) و سایر اهل‌بیت(ع) نیز در همین شب، مقدر و امضاء شده است.[۲۶]
آمرزش گناهان
بنا بر پاره‌ای از روایات در ماه رمضان شیاطین به غل و زنجیر کشیده شده و درهای بهشت برای مؤمنان باز می‌شوند. پیامبر(ص) پس از نقل این سخن سه مرتبه فرمود: در این ماه شب قدر است که از هزار ماه بهتر است و محروم (حقیقی) کسی است که از شب قدر محروم گردد.[۲۷] از پیامبر(ص) روایت شده است: هر کس شب قدر را احیا کند و مؤمن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، همه گناهانش بخشیده می‌شود.[۲۸]
نزول فرشتگان
بر اساس آیه چهارم سوره قدر، فرشتگان و روح در شب قدر بر زمین فرود می‌آیند[۲۹] و طبق برخی احادیث، برای ابلاغ تقدیر سال آینده نزد امام می‌روند و آنچه مقدر شده را به او ابلاغ می‌کنند.[۳۰] از امام باقر(ع) در این باره نقل شده است: «در این شب، فرشتگان به دور ما طواف می‌کنند و ما بدین‌گونه متوجه شب قدر می‌شویم».[۳۱] در روایات دیگری به شیعیان توصیه شده که از این مسئله به عنوان استدلالی برای اثبات ضرورت امامت و حقانیت شیعه استفاده شود؛ بدین ترتیب که در هر عصری باید امام معصومی وجود داشته باشد تا فرشتگان، مقدرات را به او ابلاغ کنند.[۳۲][یادداشت ۳]
زمان
در مورد اینکه شب قدر کدام یک از شب‌های سال است، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد.
دیدگاه شیعه
به گفته آیت‌الله مکارم شیرازی با استناد به ظاهر آیات سوره قدر، شب قدر اختصاص به شب نزول قرآن در عصر پیامبر(ص) ندارد و هر سال تکرار می‌شود.[۳۳] روایات بسیاری[۳۴] نیز که به عقیده برخی[۳۵] در حد تواتر است، این مطلب را تأیید می‌کند. با این حال، زمان دقیق شب قدر معلوم نیست و در آیات و روایات، تصریحی به اینکه شب قدر کدام‌یک از شب‌های سال است، وجود ندارد. ولی روایات بسیاری تأکید می‌کند که شب قدر در ماه رمضان واقع شده است.[۳۶]
به گفته علامه مجلسی، شب قدر از نظر علمای امامیه منحصر در یکی از شب‌های ۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان است و روایات نیز در این باره فراوان است.[۳۷] شیخ صدوق گفته است که اساتید ما اتفاق نظر دارند که شب قدر، شب ۲۳ رمضان است.[۳۸] به گفته ملافتح الله کاشانی در کتاب منهج الصادقین نیز از نظر بیشتر علمای امامیه، شب قدر، شب ۲۳ رمضان است.[۳۹] گفته شده احادیث متعددی[۴۰] نیز در تعیین شب ۲۳ به عنوان شب قدر نقل شده است.[۴۱] بنابر برخی روایات، شب نوزدهم تقدیرها نوشته می‌شود و در شب بیست و یکم، إبرام (قطعی) می‌گردد در شب بیست و سوم امضای نهایی اتفاق می‌افتد.[۴۲][یادداشت ۴] شب ۲۷رمضان و شب نیمه شعبان نیز به عنوان دو احتمال دیگر برای شب قدر بیان شده است.[۴۳]
شب بیست و سوم ماه رمضان، به جهت روایتی از امام باقر(ع) یا امام صادق(ع) به شب جُهَنِی شهرت یافته است. زراره نقل کرده است: از آن امام درباره شب‌هایی از ماه رمضان که غسل در آنها مستحب است، سؤال کردم، امام فرمود: شب نوزدهم، شب بیست و یکم و شب بیست و سوّم. سپس فرمود: شب بیست و سوّم شب جُهَنی است و حکایتش چنین است که فردی به نام جهنی (عبدالله بن اُنَیْس انصاری) به رسول خدا(ص) گفت منزل من از مدینه دور است، شبی را به من دستور بده تا به مدینه بیایم. پیامبر(ص) شب بیست و سوّم را به او معرفی کرد.[۴۴] پس از این گفت و گو و مشاهده رفتار عبدالله انیس انصاری در شب بیست و سوم، این شب «شب جهنی» نامیده شد و لیلة الجهنی نامی برای شب قدر گردید،به گونه‌ای که اصحاب امامان از زمان شب جهنی می‌پرسیده‌اند.[۴۵] به گفته محمدتقی مجلسی به اعتبار روایاتی مانند شب جهنی، شیخ صدوق و بیشتر علمای شیعه شب ۲۳ را شب قدر می‌دانند.[۴۶]
دیدگاه اهل سنت
بیشتر اهل سنتبه استناد حدیثی نبوی معتقدند شب قدر یکی از ده شب آخر ماه رمضان است.[۴۷] به گفته علامه طباطبایی، معروف میان اهل سنت این است که شب قدر، شب ۲۷ رمضان است.[۴۸] برخی از اهل سنت نیز معتقدند شب قدر تنها در زمان زندگی حضرت محمد(ص) هر ساله تکرار می‌شد؛ اما پس از آن دیگر شب قدری نیست.[۴۹] به گفته برخی دیگر، شب قدر یک شب مشخص در سال نیست و در هر سال شبی نامعلوم است.[۵۰] این عده معتقدند شب قدر، در سال بعثت، در ماه رمضان بوده ولی در سال‌های دیگر ممکن است در ماه‌های دیگر باشد.[۵۱] با این حال به گفته طبرسی در تفسیر مجمع البیان، عموم علما اتفاق نظر دارند که شب قدر در ماه رمضان قرار دارد.[۵۲]
تفاوت افق‌ها و تعیین شب قدر
فقط یکی از شب‌های هر سال، شب قدر است؛[۵۳] اما مختلف بودن افق کشورها (مانند افق ایران و عربستان) باعث می‌شود که زمان آغاز ماه رمضان در مناطق مختلف، فرق داشته باشد و به تبع آن، زمان شب‌های ۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان نیز مختلف باشد.[۵۴] فقها دربارهٔ این تعارض گفته‌اند تفاوت افق کشورها دلیل بر تعدد شب قدر نیست و مردم هر یک از مناطق جهان باید شب قدر و سایر زمان‌های مقدس مانند عید فطر یا عید قربان را طبق افق خودشان تعیین کنند.[۵۵] بر اساس دیدگاه آیت الله مکارم، شب، همان سایه نیمی از کره زمین بر نیمه دیگر آن است و این سایه همراه گردش زمین در حرکت بوده و یک دوره کامل آن، ۲۴ ساعت طول می‌کشد؛ بنابراین ممکن است شب قدر، یک دور کامل از حرکت وضعی زمین به دور خویش باشد؛ یعنی مدت ۲۴ ساعت تاریکی که تمام نقاط زمین را زیر پوشش قرار می‌دهد. پس شب قدر از یک منطقه شروع می‌شود و تا ۲۴ ساعت ادامه دارد و همه کره زمین شب قدر را درک می‌کنند.[۵۶]
سیره معصومان
در حدیثی از امام علی(ع) آمده است که پیامبر(ص) در دهه سوم ماه رمضان، رختخوابش را جمع می‌کرد و برای اعتکاف به مسجد می‌رفت و با وجود آنکه مسجد مدینه سقف نداشت، حتی در زمان بارندگی نیز مسجد را ترک نمی‌کرد.[۵۷] همچنین نقل شده است که پیامبر(ص) در شب‌های قدر بیدار بود و به صورت افراد خواب‌آلود نیز آب می‌پاشید.[۵۸]
روش فاطمه(س) این بود که شب قدر را تا صبح به عبادت می‌پرداخت و فرزندان و خانواده خود را نیز به بیدار ماندن و عبادت وادار می‌کرد و مشکل خواب آنها را با کمتر غذا خوردن و خوابیدن در روز برطرف می‌نمود.[۵۹] معصومان(ع) در شب‌های قدر، حضور در مسجد و شب‌زنده‌داری را ترک نمی‌کردند؛[۶۰] بر اساس روایتی، امام صادق(ع) در یکی از شب‌های قدر به شدت مریض بود، با این حال از اطرافیانش خواست او را به مسجد ببرند تا در آنجا عبادت کند.[۶۱]
اعمال شب‌های قدر
اعمال شب‌های قدر دو نوع است:
- اعمالی که در هر سه شب انجام می‌شود و به اعمال مشترک معروف است.[۶۲]
- اعمالی که مخصوص هر یک از شب‌های نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان است.[۶۳]
| اعمال شب‌های قدر | |
| اعمال مشترک |
|
| شب نوزدهم |
|
| شب بیست و یکم |
|
| شب بیست و سوم |
|
آیین‌ها و مناسک
شیعیان هر ساله در مساجد، تکیه‌ها، حرم امامان یا امامزادگان، حسینیه‌ها یا خانه‌های خود مراسم و اعمال شب قدر را به جا می‌آورند و از شب تا سحرگاه به احیا (شب‌زنده‌داری) و عبادت می‌پردازند.[۶۴] برگزاری مجالس سخنرانی علمای دینی، اقامه نماز جماعت، خواندن دعای افتتاح، ابوحمزه ثمالی، جوشن کبیر و دعای قرآن به سر به صورت دسته‌جمعی نیز از مهم‌ترین اعمالی است که در این شبها به صورت عمومی انجام می‌گردد.[۶۵] افطاری دادن، سحری دادن، ادای نذر و خیرات برای درگذشتگان، اطعام فقرا و آزاد کردن زندانیان نیز از آیین‌های جانبی این شب است.[۶۶]
به دلیل وقوع شهادت امام علی (ع) در دهه سوم ماه رمضان، شیعیان در این شبها به سوگواری می‌پردازند.[۶۷] در فرهنگ بعضی از شهرهای ایران، در شب ۲۷ رمضان که شب قصاص قاتل امام علی(ع)، ابن ملجم مرادی است، بیشتر مردم آن شهر «کله‌پاچه» می‌خورند و بر قاتل امام علی(ع) لعنت می‌فرستند.[۶۸]
شب قدر در ادبیات فارسی
شب قدر مورد توجه شاعران و ادیبان فارسی قرار گرفته است. سعدی در کتاب گلستان دربارهٔ شب قدر می‌گوید: «اگر شبها همه قدر بودی، شب قدر بی قدر بودی»؛[۶۹] در کتاب بوستان سعدی نیز ابیاتی در مورد این شب ذکر شده است.[۷۰] حافظ،[۷۱] ناصر خسرو،[۷۲] اوحدی[۷۳] و دیگران نیز دربارهٔ این شب، اشعاری سرودند. حافظ می‌گوید:
| در شب قدر ار صبوحی کرده‌ام عیبم مکن | سرخوش آمد یار و جامی بر کنار طاق بود[۷۴] |
| چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی | آن شب قدر که آن تازه براتم دادند[۷۵] |
دیدگاه خود را بنویسید